Architektura

Najważniejszym obiektem budowlanym w zagrodzie zagórzańskiej był dom mieszkalny. Tradycyjnym typem budynku średniozamożnego gospodarza był wspomniany wcześniej szerokofrontowy dom mieszkalny, składający się zazwyczaj z dwu pomieszczeń: piekarni, czyli kuchni, w której ogniskowało się życie codzienne, oraz bardziej reprezentacyjnej świetnicy. Wejście do piekarni prowadziło zazwyczaj z przybudowanej do niej skrajnie sieni, rzadziej z sieni położonej centralnie i rozdzielającej obie izby. Ten jednotraktowy z reguły układ, w zależności od zamożności wzbogacały przybudowywane (zwykle w półtrakcie), jedna lub dwie komory, przeznaczone do przechowywania sprzętów i produktów. Mniej zamożni gospodarze wznosili zazwyczaj jeden budynek, pełniący funkcje zarówno mieszkalne, jak i gospodarcze. Mieścił on pod jednym dachem mieszkalną piekarnię, sionkę oraz pomieszczenia przeznaczone do trzymania zwierząt inwentarskich i przechowywania płodów rolnych. Domy mieszkalne wznoszono z drewna świerkowego (smrekowego), jodłowe przeznaczając zwykle pod budowę gospodarczych okołów. Bale drewna cięto na dwie połówki, które starannie obrabiano. Domy mieszkalne wznoszone były na peckach, dużych kamieniach umieszczanych pod węgłami i węzłami konstrukcyjnymi ścian budynku. Na kamieniach tych stawiany był wieniec, złożony z pierwszych belek zwanych podwalinami lub spodkami. Belki wzdłużne i poprzeczne powiazane ciesielskimi konstrukcjami na zamek, stanowiły konstrukcyjną podstawę i stabilizację dla całego budynku. Na nich spoczywały kolejne belki ścian, węgłowane w narożnikach, zazwyczaj na rybi lub jaskółczy ogon, rzadziej na obłap. Zrąb ścian uszczelniany był z zewnątrz suszonym mchem, szorstką suszoną trawą lub słomą jęczmienną i wylepiany na łaczeniach gliną. Na ostatnich, górnych belkach ścian kładziono belki stropowe zwane tragarzami. Ułożone poprzecznie do ścian wzdłużnych budynku, z końcówkami wystającymi poza obręb ścian, stanowiły one nakrycie izb a jednocześnie były podparciem dla konstrukcji dachu. W domach mieszkalnych o znacznej kubaturze strop belkowy z deskową powałą wspierała często umieszczona poprzecznie masywna belka zwana siestrzanem lub sosrębem. Drewniane domy zagórzańskie nakrywały tradycyjnie dachy dwuspadowe, często z wydatnymi przyczółkami pod szalowanymi deskami szczytami. Zrąb ścian nakrywany był kozłami krokwiowo-jętkowymi które wspierały się na końcach wysuniętych na zewnątrz budynku belek stropowych lub w niektórych wypadkach na ostatnim wieńcu belkowych ścian. Połacie dachu kryte były w przeszłości gładko układaną słomą lub pobijane gontem. Często był to system mieszany, z gontowymi połaciami dachowymi i kalenicą, tzw. grzebieniem osłoniętym słomianymi, strzeszakami polepianymi gliną . Wnętrze budynku doświetlały małe, niemal kwadratowe, czteroszybowe okienka, umieszczane we frontowej, południowej ścianie budynku, zazwyczaj po jednym dla piekarni i świetnicy. Wejście do sieni budynku w najstarszych budynkach posiadało półkolisty wykrój, z charakterystycznymi ciesielskimi zastrzałami tzw. pieskami, umieszczonymi w łuku belkowego obramienia. Mocowano w nich grube deskowe drzwi spągowe, zawieszane na kowalskich zawiasach. Wnętrza chłopskiego domu posiadały zwykle ziemno-glinne klepiska we wszystkich pomieszczeniach. W zamożniejszych domach drewnianą podłogę w XIX stuleciu posiadały zazwyczaj jedynie reprezentacyjne świetnice. Piekarnia zwana również  izbą czarną, była pomieszczeniem, w którym koncentrowało się codzienne życie rodziny. Ogrzewał ją duży piec, zbudowany z kamienia i gliny, składający się pierwotnie z otwartego paleniska umieszczonego na kamiennej podstawie oraz pieca piekarskiego, który wbudowany był w ścianę oddzielającą obie izby domu. W najstarszych chałupach dym z paleniska odprowadzany był na poddasze przez umieszczony w powale otwór, zwany woźnicą, by stamtąd przez specjalne otwory pod kalenicą dachu wydostać się na zewnątrz. W nowszych budynkach piece wyposażane były w murowane z kamienia i gałęzi, a później z cegły – kominy. Izba czarna pełniła rolę zarówno kuchni, jak i codziennej sypialni. Tradycyjnie jej wnętrze, jeszcze na przełomie XIX i XX w., wyposażone było w proste meble: szafkę na naczynia zwaną tu kredensem, szeroką ławę, przy której jedzono siedząc na drewnianych zydlach, a do spania służyły drewniane łóżka-prycze. W świetnicach znajdowały się natomiast skrzynie odzieżowe, łóżka, stół z krzesłami, czy popularne w tym okresie ławo-skrzynie, zwane ślufankami. Wystrój wnętrza dopełniały tradycyjnie umieszczane tu na ścianach oprawione w ramy obrazy świętych, pamiątki rodzinne i dewocjonalia zakupione na odpustach.

Budynki gospodarcze zagród zagórzańskich wznoszone były w podobnych konstrukcjach. Zagrody jednobudynkowe, mieszczące pod wspólnym dachem mieszkalną piekarnię i zazwyczaj sionkę oraz kilka pomieszczeń gospodarczych, posiadały część mieszkalną zbudowaną w konstrukcji zrębowej, o podobnie wyprawianym i uszczelnianym zrębie ścian. Pomieszczenia gospodarcze wznoszono już przeważnie z gorszego materiału, często z zastosowaniem prostszych belkowych konstrukcji na obłap lub w konstrukcji szkieletowej szalowanej deskami. Wnętrza tych pomieszczeń przekrywano stropami z luźno układanych żerdzi, a przestrzenie poddasza całości budynku gospodarczego przeznaczano na cele magazynowe, tj. na siano i snopy zboża. Budynki te nakrywały dwuspadowe dachy krokwiowo-jętkowe o wydłużonych kalenicach, kryte słomą lub gontem. Budynki gospodarcze składały się zazwyczaj z obszernego pomieszczenia stajni inwentarskiej boiska o glinianym klepisku, na którym młócono zboże. Często do zabudowań gospodarczych należała wozownia oraz dobudowywane swobodnie do ścian drewniane szopy o różnym przeznaczeniu. W początkach XX stulecia rozpowszechniła się budowa dużych, obszernych stodół, które wznoszono już zwykle w konstrukcjach szkieletowych, z deskowym oszalowaniem ścian.